Μονή Βαρλαάμ

 Πηγή:https://www.kalampaka.com/el/meteora-monasteries/monastery-of-varlaam/

Η Μονή Βαρλαάμ ή μονή των Αγίων Πάντων είναι ανδρικό μοναστήρι στα Μετέωρα, στην κορυφή απότομου βράχου. Είναι ένα από τα έξι που συνεχίζουν να είναι ενεργά στα Μετέωρα, τα οποία από το 1988 συμπεριλαμβάνονται στα μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO.

 Η μονή δημιουργήθηκε στις αρχές του 16ου αιώνα, αλλά το όνομά της πήρε από τον ασκητή Βαρλαάμ, ο οποίος εγκαταστάθηκε στον βράχο τον 14ο αιώνα. Είναι γνωστή για το σημαντικό αρχείο που διατηρεί. Η μονή οργανώθηκε από τους αδελφούς Νεκτάριο και Θεοφάνη, τους λεγόμενους Αψαράδες, από την Ήπειρο στις αρχές του 16ου αιώνα. Το 1518 ανακαίνισαν το παρεκκλήσι των Τριών Ιεραρχών, το οποίο είχε κτίσει ο Βαρλαάμ. Το 1536 κτίστηκε ο πύργος του βριζονίου. Το μοναστήρι γνώρισε οικονομική ανάπτυξη και πνευματική άνθηση. Το καθολικό της μονής, αφιερωμένο στους Άγιους Πάντες, είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός αθωνίτικου τύπου και χρονολογείται από το 1541. Η αγιογράφησή του έγινε σε τρεις φάσεις.
Οι παλαιότερες αγιογραφίες φιλοτεχνήθηκαν από τον Φράγκο Κατελάνο το 1548. Η δεύτερη φάση χρονολογείται από το 1566 και είναι έργο των αγιογράφων Γεώργιος και Φράγκος Κονταρής. Οι πιο πρόσφατες αγιογραφίες χρονολογούνται από το 1780 και 1782, σύμφωνα με κτητορική επιγραφή, αλλά πιθανότατα ήταν μικρής κλίμακας επεμβάσεις.

Βορειοδυτικά του καθολικού βρίσκεται η τράπεζα, η οποία στεγάζει κειμήλια, το παρεκκλήσι των Τριών Ιεραρχών, ένας μονόχωρος δρομικός ξυλόστεγος ναός, η εστία, τα κελιά και ο ξενώνας. Στην άλλη πλευρά, προς την είσοδο, βρίσκεται το νοσοκομείο και το παρεκκλήσι των Αγίων Αναργύρων.

 Η ιστορία του Μοναστηριού

Το 1350 αναρριχήθηκε στον βράχο μια παράτολμη ασκητική μορφή, ο ασκητής Βαρλαάμ, από τον οποίο πήρε την ονομασία του το μοναστήρι. Αυτός έκτισε τρεις ναούς, ένα μικρό κελί και μια δεξαμενή για νερό. Μετά την κοίμησή του ο βράχος μένει για 200 χρόνια περίπου έρημος μέχρι το 1517/1518 που ανέβηκαν οι δύο κτίτορες της μονής , οι αδελφοί ιερομόναχοι Θεοφάνης και Νεκτάριος οι Αψαράδες, που ήταν πλουσιόπαιδα από τα Γιάννενα. Αυτοί βρήκαν τον βράχο του Βαρλαάμ εντελώς έρημο -όπως ένα οικόπεδο- και γι’ αυτό αρχίζουν από την αρχή να δημιουργούν τα πρώτα κτίσματα. Ανακαινίζουν το εκκλησάκι των Τριών Ιεραρχών και ανεγείρουν τον πύργο. Κτίζουν (1541/1542) επίσης τον κεντρικό ναό του μοναστηριού (καθολικό), που τιμάται στη μνήμη των Αγίων Πάντων. Η μεταφορά υλικών κράτησε 22 χρόνια και το κτίσιμο μόνο 20 μέρες. Μέχρι τον 16^ο αιώνα η παρουσία των μοναχών είναι συνεχής. Από τις αρχές του 17^ου αιώνα και μετά παρέμειναν λίγοι μοναχοί. Από τότε αρχίζει η παρακμή.

 

Από το 1350 και μετά η ανάβαση στο μοναστήρι γινόταν με ξύλινες σκάλες, που είχαν 25 περίπου βαθμίδες η κάθεμια. Από τη βόρεια πλευρά της μονής κρέμονταν με πασσάλους από τον βράχο και δημιουργούσαν ένα κενό μεταξύ τους. Οι μοναχοί ήταν αναγκασμένοι να πηδούν από τη μία σκάλα στην άλλη με κίνδυνο πολλές φορές να χάσουν ακόμη και τη ζωή τους. Η δυσκολία αυτή υπήρχε λόγω της ιδιομορφίας και της μορφολογίας των βράχων. Υπήρχαν περίπου 4 με 5 σκάλες με μέγιστο αριθμό 95 βαθμίδων. Το 1517/1518 αναρριχήθηκαν οι κτίτορες που έκτισαν -όπως είπαμε και στην προηγούμενη ερώτηση- τον πύργο της μονής. Μετά η ανέλκυση των μοναχών και των υλικών γινόταν με χειροκίνητο βριζόνι (δίχτυ ). Από τις αρχές του 19^ου αιώνα δημιουργήθηκαν λαξευτές σκάλες στον βράχο με ενδιάμεση γέφυρα, οι οποίες δέχτηκαν πολλές μετατροπές. Σήμερα η ανέλκυση πραγμάτων γίνεται με ηλεκτρισμό.

 

Την εποχή των αγίων κτιτόρων, Θεοφάνη και Νεκταρίου, και σε όλη τη διάρκεια του 16^ου αιώνα κατοικούσαν στη μονή 35 περίπου μοναχοί. Από το 17^ο αιώνα και μετά αρχίζει η παρακμή και κρατάει μέχρι το 1961. Τότε ανέβηκε στον βράχο η μοναστική αδελφότητα με ηγούμενο τον σημερινό μητροπολίτη Πειραιώς Καλλίνικο. Μαζί του ήταν ο σημερινός μητροπολίτης Κίτρους και Κατερίνης Αγαθόνικος, ο σημερινός αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος Χριστόδουλος και ο σημερινός ηγούμενος αρχιμανδρίτης Ισίδωρος Τσιατάς. Σήμερα η μοναστική αδελφότητα αποτελείται από επτά (7) μοναχούς.

 

Υπάρχουν αξιόλογα κτίσματα στο μοναστήρι με ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον. Αυτά είναι: η παλιά τράπεζα, η εστία ή μαγειρείο, ένα από τα πιο κομψά και ωραία κτίσματα του είδους του, θολοσκέπαστο με κανονικό οκτάπλευρο, μικρό τρούλο ως καπνοδόχο και το νοσοκομείο. Τέλος, το παρεκκλήσι των 3 Ιεραρχών είναι μικρός μονόκλιτος ναός, που χτίστηκε το 1627 και έχει θεσπέσιες τοιχογραφίες.

 

Στο σκευοφυλάκιο της μονής εκτίθενται και πολλά εκκλησιαστικά κειμήλια, όπως: μεταβυζαντινές φορητές εικόνες, χρυσοκέντητα ‘Aμφια και επιτάφιοι, διάφορα είδη μικροτεχνίας και αργυροχοΐας. Μεταξύ των φορητών εικόνων, ιδιαίτερως καλλιτεχνικής αξίας είναι η Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα, έργου του 1668 του κρητικού ζωγράφου Εμμανουήλ Τζάνε. Ξεχωριστή σημασία όμως, εκτός από την καλλιτεχνική του αξία, έχει και ο εντυπωσιακός χρυσοκέντητος επιτάφιος, έργο του 1609. Πρέπει να πούμε εδώ ότι τον 16^ο αιώνα λειτούργησε στην Ι. Μονή οργανωμένο χρυσοκεντητήριο ή εργαστήρι χρυσοκεντητικής με κορυφαίο τον μοναχό Αρσένιο. Πολλά έργα, κυρίως επιτάφιοι, που βρίσκονται σε αρκετά ελληνικά μοναστήρια έχουν φτιαχτεί εδώ.

 

Όταν ανέβηκαν οι κτίτορες στον βράχο δεν υπήρχε καθόλου νερό. Για να κατασκευαστεί μια δεξαμενή χρειαζόταν πολλή δουλειά για πολλά χρόνια. Έφτιαξαν, λοιπόν, οι μοναχοί αυτό το μεγάλο βαρέλι, στο οποίο μάζευαν το νερό της βροχής. Το βαρέλι έχει χωρητικότητα 12 τόνων και το νερό το χρησιμοποιούσαν ως πόσιμο, για τις αρδεύσεις και για τις οικοδομικές τους εργασίες. Αργότερα σε διάστημα μεγαλύτερο των 18 ετών κατάφεραν να φτιάξουν τρεις δεξαμενές, οπότε το πρόβλημα αντιμετωπίστηκε πολύ πιο καλά. 

Η Ιερά Μονή Βαρλαάμ διαθέτει πλούσια και αξιόλογη συλλογή χειρογράφων, τα οποία πλησιάζουν τα 300. Μερικά από αυτά εκτίθενται στο σκευοφυλάκιο της μονής και τα υπόλοιπα βρίσκονται σε ειδικούς χώρους για συντήρηση και προφύλαξη. Παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την πολύχρωμη καλλιτεχνική τους διακόσμηση. Έχουν λίγες μικρογραφίες, πολλά διακοσμητικά πρωτογράμματα και έπίτιτλα. Πρέπει να πούμε εδώ ότι στα τέλη του 16^ου αιώνα και στις αρχές του 17^ου αιώνα λειτουργούσε στη μονή το πιο οργανωμένο εργαστήρι αντιγραφής χειρογράφων από όλα τα μοναστήρια των Αγίων Μετεώρων. Υπάρχουν χειρόγραφες λειτουργικές φυλλάδες, Πράξεις των Αποστόλων, φυλλάδες βυζαντινής μουσικής, πατερικά κείμενα, ιερές ακολουθίες και άλλα περιεχόμενα χειρογράφων.